Пернебай САПАР.
Ертеде бір елдің ханы қолға түскен тұтқыннан «қандай тамақты ұнатасың?» деп сұрайды екен. Жауабын алған соң, әлгі бейшараны зынданға салып, сүйікті тағамын күніне үш мезгіл үзбей беріп отырады. Күндердің күнінде бір тамақтан әбден жеріген байғұс тамақ толы табаққа қарап отырып, аштан өледі. Бұл азаптаудың адам миына сыймайтын сорақы түрі болса керек.
Бірде әлгі хан қазақ атамызды тұтқынға түсіріп, үйреншікті әдетімен сұрағына жауап алған соң, зынданға тастайды. Апта, әлде ай өткенде ханның есіне кенеттен тұтқын қазақ түсіп кетіп, уәзірінен: «Әлгі бейбақ қашан өлді?» деп сұраса, уәзірі: «Тақсыр, ол өлмек түгілі семіріп алды» десе керек. Хан аң-таң болып, қазақты алдына алдырады. Қаншама тұтқынның аш пен тоқтың арасында қор болып өлгенін көрген ол, қазақтан қалай аман қалғанын сұрап, сырын ашса, тірі қалдыруға уәде береді. Сөйтсе бабамыз сүйікті асына бас сұратқан екен.
«Баста жеті түрлі тағам болады. Олар құйқа, көз, құлақ, таңдай, ми, тіл, жақ. Мен сол жеті тағамның күніне біреуін ғана жеп отырдым» дейді қазақ. Осы бір қарапайым қағидаға ақылы жетпеген хан ашудан жарыла жаздаса керек.
Әлбетте бұл аңыздың ақиқаттығына дәлел жоқ. Дегенмен бас — қазақ ұлтының әуелден бергі аса сыйлы да қадірлі тағамы. Бұл тек беделді қонақтың сыбағасы ғана емес, әр мүшесінде «Езуімізден май кетпесін», «Құлағың жақсылыққа үйір болсын», «Көзімдей бол», «Маңдайыңнан бақ кетпесін» деген ырым мен бата-тілегі аралас ғибрат жатқан дәм. Тіпті осы бір қасиетті дәмнің философиялық тереңдігі де бар.
Бүгінде сол бастың қадірі қашып бара жатқандай көрінеді. Шымкент қаласының шеткі ауданында арнайы мал сою алаңы бар. Сол алаңда жүні ұйпаланып тонналап үйіліп жатқан бастарды пысық кәсіпкерлер 200-500 теңгеге көтере сатып алып, екі есе бағасына өткізіп жатыр. Қазір TikTok, Instagram секілді әлеуметтік желілерде жасы да жасамысы да жарыса бас мүжіп кеткен. Біреудің ішкен жегенін аңдып отыру ойымызда жоқ. Әйтсе де қасиетті астың киесі қашып бара жатқан сыңайлы. Публицист Сая Молдайыптың кейіпкері: «Алға тартқан бастан қасиет кетсе, халықтан құдірет кетеді. Содан қорқамын» дейді. Рас сөз! Әркімнің қолында тоқ басу үшін де емес, кейде тіпті, мақтангершілік үшін шала мүжіліп жатқан баспен бірге қазақ дәстүрінің бір шеті кертіліп жатыр.
Жоғарыда айтқанымыздай басты ұстанудың өзі қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық философиясы еді. Сыпыра жырау жүз алпыс сегіз жасқа дейін жеті ханның айыбын бетіне басып, райынан қайтарып отырған. Сөйте тұра ханның қасында бас ұстамаған көрінеді. Бастың иесі елге ие, жығылғанға сүйеу, панасызға медеу, әлсізге демеу болатын адам дейді екен дана жырау.
Әйгілі «Алатау» романында жазушы Балғабек Қыдырбекұлы кейіпкерінің аузына: «Басты бас болатын адам жеуі керек. Қасында ел басқарған, жұрт көрген, басқадан ақылы асқан адам отырғанда бас жеу — қорқаулықтың, не көрлаттықтың ісі. Бұрын басты шалдар жеген болса, ол кезде ел басқарғанның бәрі ақсақалдар еді…
Халық жасаған данышпандық дәстүрді, жамырасып санатқа ілген игі ғұрыпты барлату ғана бағаналы, байсалды ордаға жеткізер болар. Ұстаныңдар, ата дәстүрін, жақсы дәстүрін!» деп сөз салады автор.
Бір өкініштісі бүгінде бұл дәстүр еленбей жүр. Еленбек түгілі «атамнан қалған ардақты ас еді, аулада қалдырғаным обал-ды» деп ойланатын ұрпақ та, «бастан безінсең бірлікке шақырар бас иеңнен айрылып қаларсың» деп насихат айтып отыратын үлкендер де азайып барады.
Ашығын айтқанда, ұлттық құндылығымыз арзымайтын теңгеге сатылып жатыр. Бұл руханиятсыз қоғамның жаңа талабы, оған қарсы тұратын вакцина әзірге табылмай тұр. Қарын мен қалтаның қамы алдыңғы орынға шыққан қоғамда алтынға бергісіз құндылықтың арзанға бағаланатыны белгілі.
