Пернебай САПАР.
- Саятшылық өнері қазақ даласында бағзы кезеңдерден қалыптасқаны белгілі. Бүгінде осынау ұлттық саятшылық дәстүрімізді дәріптеп жүрген құсбегілеріміздің қатары жыл өткен сайын көбейіп келеді. Жігітті батырлыққа, ептілікке, серілікке баулитын бұл өнерді жастардың да меңгеріп жүргені қуантады.
Төлеби ауданындағы Кеңесарық ауылының тұрғыны Сейдулла Паң жастайынан құсбегілік өнерін қолға алған.
- «Менің аталарым құсбегі болған екен. Әкемнің әкесі, атам Паң өмірінің соңына дейін саятшылық құрған, Кеңес заманында қыран құс баптаған жалғыз құсбегі болған екен. Әкем Жомарт Кеуенов танымал құсбегі. Мен бұл өнердің қыр-сырын әкемнен үйрендім» деді Сейдулла бізбен әңгімесінде.
Оның құсбегілікке ден қоя бастағанына сегіз жылға жуықтаған. Оның айтуынша құсбегілік мың сан құпиясы бар, сабыр мен төзімділікті талап ететін өнер.
- –Еркіндікті қалайтын қыранды қолға үйрету оңай емес. Құстың жаратылысы нәзік болғандықтан тағамын да талғаммен беру қажет. Құстар арасында кездесетін түрлі ауруларға шалдығып қалмау үшін дер кезінде жемдеп, дәрілерін уақтылы ектіріп, таза ауада серуендетіп, ерекше күтім жасап отырамыз, –дейді кейіпкеріміз.
Сейдулла жас та болса құсбегілік өнерді біршама меңгеріп үлгергенін байқатады. Оның айтуынша бүркіт, лашын, қаршыға, сұңқар, тұйғын, ителгі, қырғи сияқты жыртқыш құстарды баулудың қыр-сыры көп. Құстарды күту, баптау, тәрбиелеу, түлету, үйрету жолдарының өзі үлкен ғылым.
Мәселен бүркітті жасына қарай тастүлек, мұзбалақ, көк түбіт, май түбіт, барқын, баршын деп бөледі. Алғыр құстарды қыран, шәулі деп бағалайды. Бүркіттің құндақ, тұғыр, балақ бау, томаға секілді керек жарағына дейін ұқыпты ұстауды қажет етеді.
Бүгінде Сейдулла әкесі Мойынқұмнан әкеліп берген Ақбалағын жеке күтімге алған. Оның айтуынша Ақбалақ жас та болса екі түлкі алып үлгерген.
- –Жаз күндері қырандар түлейді. Қуырсыны түсіп жаңасы өсіп шығады. Жаз мезгілінде олардың күтімі ерекше болады. Кептердің етін, жұмыртқа, өзіне тиісті витаминдерін беріп, күтімін қадағалап отырамын. Сиыр еті суық болады, сондықтан оны бергім келмейді. Кейде жылқы етін беремін. Жаз бойы мәпелеп отырып, қансонар жақындағанда бабына келтіреміз. Оның да өіндік әдісі бар,– дейді құсбегі.
Сейдулла Паң құстардың да өзіне тән құбылмалы көңіл күйі болатынын айтады. «Ашулы кезінде білегін сығымдап, қысып жібереді. Олардың тегеуріні де оңай емес. Кейде тілге бағынбай өз бетінше ұшып кетеді. Ондай кезде сай-сала, тау тасты іздеп жүріп тауып әкелеміз. Ақбалақтың ашулы кезінде «жаным, күнім» деп жылы сөйлеп райынан қайтарып аламын» дейді Сейдулла әзіл-шыны аралас.
Төлебилік құсбегі әрине, сонардың кезеңін асыға күтеді.
- «Алғашқы қырбық қар түсетін қан сонардың кезін асыға күетініміз рас. Кез-келген саятшы сонарын сағынып жүреді. Ол кездер тамашаға толы болады. Құсымызды түлкіге, шиебөріге саламыз. Қыраным үшін бұл да бір жаттығу. Сонардың да өзіндік қызығы бар.
- Мәселен түлкі өте айлакер және оңайлықпен жан бермейді. Әсіресе, терісі әдемі болатын қырдың түлкісін алу қиынду. Бүркіт шүйліккен сәтте құлағын жымитып, азуын білеп, құйрығын тік шаншып, айбат шегеді. Егер бүркіттің аяғы абайсызда түкінің аузына ілігетін болса, қырқып тастайды. Кейбір құстар тайсақтап сәл-пәл кідіріп қалады. Әккі аңға осы да жеткілікті құсқа алдырмай, күртік қарға кіріп кетеді. Әйтпесе бұта, жыңғылдың арасымен сытылып кетеді. Бүркітшілер ондай кезде «түлкі керіп кетті» дейді». Әрине, судың да сұрауы бар деген, саяттың жөні осы екен деп шектен шығып кетпесіміз анық» дейді ол.
