Өткен ғасырда «түрік, Түркістан, түркі әлемі» туралы сөз айту қылмыспен пара-пар болды. Түріктің небір дана перзенттері «пантюркист» ретінде боздаққа айналып кете барды. Бұған кешегі «Түркістан екі дүние есігі ғой, Түркістан ер Түріктің бесігі ғой» деп жырлап кеткен Мағжан бабамыздың дәуірі куә. Түркістан бір жағынан Шәкәрім атамыз айтпақшы, «…бар түрік енші алып, бөліскенде» қазақта қалған «қарашаңырақ» — тарихи аманат еді.
Түркістан — сан ғасырлық тарихы бар қасиетті мекен ғана емес, Еуропа мен Азияны тоғыстырып жатқан түркі ислам өркениетінің орталығы, «Қазақ хандығының астанасы», «күллі түркі әлемі үшін рухани орталық» ретінде тарихи санамызда жатталған, ұрпақтан ұрпаққа дәстүр сабақтастығымен жеткен құнды да киелі ұғым.
Егемендіктен соң «Түркістанның 1500 жылдық» мерейтойы атап өтіліп халықаралық қауымдастықтар мен жаһандық бұқаралық ақпараттар арқылы әлемге танытылды. Бұған халықаралық «ЮНЕСКО» ұйымы назарын аударды.
Түркістан қаласы 2017 жылы «Түркі әлемінің мәдени астанасы» ретінде жарияланды. Ал 2018 жылдың 19 маусым күні Оңтүстік Қазақстан өңірін Түркістан облысы деп атау және облыс орталығын Түркістан қаласына көшіру жүзеге асырылды. Мұндай шаралардың түпкі себебі не?
Түркістанды қайта жаңғырту не үшін маңызды?
Түркістан – геосаяси, географиялық және климаттық орналасу жағынан да тарихи маңызды мекен. Тарихымызда бұл киелі мекеннің Оғыз-қыпшақ кезеңінде «Шауғар», исламнан кейін де «Яссы» және «Түркістан» атаулары болғандығы белгілі. Бұл атаулар әрине түркінің өркениеттік қабаттарын да білдіреді. Яссы атауы оғыз тілінде «жазық жер» деген мағынаға келеді.
Бұл жер ежелгі түркі тайпалары үйсін, қаңлы, қарлұқ, қыпшақ, оғыздардың ата мекені. Сыр бойы мен Қаратау барша көшпелі түркі халықтарының панасы болды. Қазіргі таңда осы тайпалардан тараған Әзербайжан, Өзбекстан, Түркіменстан, Түркия, Қырғызстан және Қазақстан сияқты егемен елдер бар. Сондықтан да барша түркі халқы Түркістанды ата мекен санайды.
Түркістан «Қарт Қаратау» мен «Киелі Сырдың» ортасында яғни, «табиғи қорғанда» орналасқандықтан да «Ұлы Жібек сауда жолы» осы мекеннен тыныс тауып, шартарапқа жөңкіліп жататын. Ал сауда жолы әу бастан-ақ тыныштық пен тұрақтылық орнаған жерде дамитындығы белгілі.
Түркістанның «Түркістан» деп аталуы да тікелей Қожа Ахмет Ясауи бабамыздың тарихи тұлғасына қатысты екендігі белгілі. Ел аузында «Мәдинада Мұхаммед, Түркістанда Қожа Ахмет» деген тіркес бар. Оған қоса «Сайрамда бар сансыз бап, Түркістанда түмен бап, Ең үлкені Арыстан бап» деген де қалыптар бар. Бұлар әрине халықтың руханиятынан орын алған есімдер ғана емес, өшпес тарихи сананың іздері болса керек. Тек «тарихи санада» ғана емес, тарихи таным деректерінде де — ХІІ–ХІІІ ғасырлар түйісінде өмір сүрген атақты парсы шайыры Фарид-ад-дин Аттардың «Құстар тілі» («Лисану ат-тайыр») атты танымал шығармасында Қожа Ахмет Ясауиді «Пір и Түркістан» (Түркі елінің ұстазы) деп дәріптейді. Бүгінгі қаланың Түркістан аталуы да Ясауи бабамыздың атымен тікелей байланысты.
Әзіреті Түркістанның қазақ рухани танымы мен мемлекеттілігі тарихында айрықша орны бар. Бұл туралы Қожа Ахмет Ясауидің әулиелік кереметтері жайлы халық арасында кең тараған аңыздарда жиі айтылады. ХV ғасырдың аяғынан бастап Қожа Ахмет Ясауи кесенесі Қазақ хандығының резиденциясы әрі кешенді пантеонға айналып, әйгілі ғұламалар, хандар мен ақсүйектер жерленгендігі тарихи шындық. Тарихи деректер бойынша мұнда отызға тарта қазақ мемлекеттілігіне еңбегі сіңген хан-сұлтандар арулап қойылған. Сонымен қатар қазақтың атақты би-шешендері, батырлары мен абыздары, халық қадір тұтқан тұлғалары жерленген.
«Қожа Ахмет Ясауи кім?»
Қожа Ахмет ХІІ ғасырда қазіргі Сайрамда, ол кезде «Исфиджаб-Ақ Су» «Ақ қала» деген жерде дүниеге келген. Әкесі Ибрахим ата, Анасы Қарашаш ана да дін ғұламаларынан болған. Бірақ Ахмет жастай ата-анасынан айрылып, жетімдікті көп көрген. Кейіннен әпкесі Гаухардың қамқорлығында болады. Қожа Ахметтің Ясауи ретінде қалыптасуында Арыстан баптың рөлі ерекше. Осы жерде Арыстан баптың қазақ даласына ислам дінін таратудағы тарихи орны ашылу керек. Оны тек «құрма аңызы» бойынша танимыз. Құрма оған пайғамбарымыздан жеткен аманат. Демек Ясауи аманат иесі ретінде ислам дінін түркі халықтарына таратып, өзі ұстаз дәрежесіне жеткен.
Аңызда Ясауидің 99 мың шәкірті болған деседі. Расында бүгінгі Өзбекстан, Түркіменстан, Қырғызстан, Таяу Шығыс, Пәкістан, Түркия, Балкан, Орал, Ауғанстан, Қотан және т.б. аймақтарда өздерін Ясауи шәкірттеріміз дейтін тарихи тұлғалар тізбегі белгілі.
Біздің халық ауыз әдебиеті, әсіресе, жыр, тарихи дастандар мен аңыз-әңгімелер өткен тарихи жадымыздың қазынасы екені даусыз. Маңғыстауда 362 әулие, Түркістанда түмен бап, Сайрамда сансыз баптың болуы туралы аңыздың түбінде де белгілі бір дәрежеде ақиқат жатқаны анық.
Ясауидің артына қалдырған өшпес мұрасы оның еңбектерінде жатыр. «Диуани Хикмет», «Мират ал Құлуб-Көңілдің айнасы», Фақрнама, Рисала сияқты еңбектері қазір ғылыми айналымға енді.
Түркістанның тарихи қайта жаңғыруы – түркілік ортақ руханият пен құндылықтардың тарихи бастау-көздерінің жаңғыруы деген сөз. Ал кешегі тарихпен қауышпайынша, бүгінгі және болашақ тарихты елестету мүмкін емес.
«Әзіреті Сұлтан кесенесі»
Бұл ғажайып сәулет туындысында ғасырлар бойы қалыптасқан өркениеттік құрылыс тәжірибесінің ізі жатыр. Сондай-ақ әлемде теңдесі жоқ сәулет туындысы. Кесененің құрылысында түркі өркениетінің тәсілдері, нақыштары мен ою-өрнектері көне замандардағы сәулет және бейнелеу өнер туындысы көрініс тапқан. Кесененің құрылысы жайлы негізгі дерек Шариф ад-дин Йаздидің «Зафарнама» («Темір жеңістері») атты кітабында баяндалған. 1397 жылы Әмір Темір Самарқандтан Ташкентке барар жолда Түркістанға арнайы зиярат жасап, Қожа Ахмет Иасауи басына ескі мазардың орнына зәулім кесене тұрғызуға әмір беріп әрі құрылысқа Әмір Темірдің өзі тікелей басшылық еткен.
Кесене түрлі міндеттерді атқаруға арналған қазандық, қабірхана, үлкен және кіші ақсарай, кітапхана, асхана, құдықхана сияқты бірнеше бөлмеден тұрады. Ішкі және сыртқы қабырғаларында араб әріптерімен өрнектелген Құран аяттары мен хадистер нақышталған. Бұл жерде әрбір бөлменің өзіндік функциялары болған. Кесене жай ғимарат қана емес, ол жерде рухани тәжірибемізге қатысты, діни таным мен мәдениетімізге сіңген ритуалдық құндылықтықтар қабаты жатыр. Кесененің айналасында зияратшылар үшін салынған керуенсарайлар, кітапханалар, шаршы базарлар, хужралар, монша, асханалар да қызмет көрсеткен. Ал үлкен ақсарай, аты айтып тұрғандай, мемлекеттік істер мен елшіліктерді қабылдайтын резиденция қызметін атқарған.
Міне осындай қасиетті кесененің біздің тарихи санамыздағы рөлі мен орны ұмыт болып бара жатыр. Кешегі кеңестік идеология кезеңінде бұл ғимаратқа жай ғана музей ретінде қаралды. Бүгін сол түсініктер мен қалыптарды қайта қарап, тарихи ескерткіштер мен жәдігерлерге басқаша көзқарас қалыптастыратын заң жобаларын әзірлеп, қазіргі жаһандану жағдайында кесенені жай мәдени ғимарат етіп қана қоймай, оның тарихи функциясын қайта жаңғыртуымыз қажет.
Түркістанның тарихи орнына сай, осы жерде дәстүрлі ғылыми орталықтар қайта жаңғыртылуы керек. «Түркі Ислам Өркениеті Орталығы» зерттеу және таныту тетіктері қолға алынуы тиіс. Онда барлық түркі халықтарының белді ғалымдары бірлескен «Ғылыми кеңес» жұмыс істеп жатса құба-құп. Ислам өркениетінің адамзат және ғылым тарихындағы орнын әлемге осы Түркістаннан ашылған орталық танытуы тиіс.
Ясауи мұрасын насихаттау, атын жаңғырту мақсатында тек Түркістанда ғана емес, Қазақстанның барлық аймақтарында «Ясауитану орталықтары» жұмыс істеу керек. Ясауитану оқулары бүгінгі мектеп, колледж, жоғарғы оқу орындарында жастарымызға арнайы пән ретінде енгізілу керек. Біз «Ұлы даланың ұлы тұлғалары» болғандығын әлемге танытуымыз үшін алдымен өзіміз танып алуымыз қажет. Қазіргі таңда әлемге «Конфуций орталықтары» қытай мәдениеті, дүниетанымы мен тарихын дәріптеуде. Ясауи атында көше, орталықтар, музей, кітапхана, дәрісхана, мектептер, колледж, институт болу керек. Біз де Түркі өркениеті, мәдениеті, тілі мен тарихын танытуда «Ясауитану орталықтарын» алдымен «Түркі мемлекеттері ұйымына» мүше елдер арасында ашуды қолға алғанымыз абзал. Себебі Қожа Ахмет Ясауи барша түрік халықтарының абызы, ұстазы. Ол үшін алдымен Түркістанда «Халықаралық Ясауитану орталығы» ашылып, оның мақсаты, міндеті, зерттеу методологиясы мен аспектісі нақтыланып, артына қалдырған мұраларының каталогы мен қолжазбалары жасақталуы тиіс.
Төртіншіден, «Әзірет Сұлтан» кесенесінің де тарихи фунцияларын заманауи қалыптармен қайта жаңғырту уақыт талабы. Кесенеге кезінде қазақтың барлық игі жақсылары жерленген. Біздің кейбір рулардың жеке-жеке аталарының басына барып ас беріп жатқандарын естіп қаламын. Бұған дау жоқ, дұрыс шығар. Бірақ менің ұсынысым, әр жылы барша қазақ аталарының басында бірге ас берсе, бұл «ұлттық ас беру» болады. Бұл ұлттық, рухани бірлікті, береке мен елдікті, болмыстық тұтастықты паш ететін іс болар еді. Мысалы әр жылы қараша айында Түркістанда белгіленген аптада «Ұлттық зиярат асы» рәсімі ұйымдастырылса құба-құп. Бұған қоса, осы апталық ішіне ғылыми конференциялар, фестивальдар, көрмелер, өнер, сурет галереялары, кітап сауда жәрмеңкелері, айтыс, жыр-терме, Ясауи өмірінен театр сахналары орын алса қандай керемет болар еді. Сондықтан алдымен өз елімізде Түркістанды, Әзірет Сұлтанды тануды бастауымыз қажет. Әрі бұл Түркістанда туризмді қолдаудың бірден бір жолы.
Бесіншіден, Түркістан тоғыз жолдың торабында орналасқан ірі сауда орталығы болған. Бүгін де бұл қаланы ірі сауда, өнер, туризм орталығына айналдырудың кешенді тетігін дайындауымыз қажет. Заманауи қол өнер цехтары, қыш-шыны индустриясы, тері өңдеу мен тұскиіз фабрикалары, кілем тоқу өнімдері Түркістан мен Ясауидің кескіні мен келбетін насихаттайтын орталықтарға айналуы керек. Әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу тетігі мәдениет, өркениет, сауда, сәулет, қолөнер, музыка сияқты салаларды қайта жаңғыртудан басталады. Кеше тарихи «Түркі ислам өркениеті» да осы Түркістаннан бастау алса, бүгін де сол арнаны әрі қарай жалғастыруымыз керек. Сондықтан кешегі қолөнер бүгін өнеркәсіптер мен фабрикаларға орын беру керек. Мысалы әлемде «Түркістанның қауыны» деген сортты қайта дамытсақ, «Түркістанның «тайқазаны» деген апталық сауда-экономикалық жәрмеңкелер, «Әзіретке зиярат» деген сияқты апталық театрландырылған рухани кешендерді қолға алсақ қандай керемет болар еді. Осындай мүмкіндікті пайдалануымыз қажет.
Алтыншыдан, Түркістан киелі мекен. Бұл жергілікті тұрғындардан да үлкен жауапкершілікті талап етеді. Жеріне қарай адамы да соған лайық болса, Түркістанның абыройы асқақтайды. Ар, иба, көркем мінезді, адалдықты, адамдықты, кішіпейілдікті, қонақжайлылықты, имандылықты алдымен Түркістан тұрғындары мына елге үлгі қылып көрсетулері керек. Бұрын солай «Сен құтты мекеннен келгенсің» деп Түркістаннан келген адамның етегін сүйетін болған. «Әзіреті Сұлтанның наны» деп әкелген нанды бір үзімдеп таратып беретін болған. Түркістанның бір уыс топырағын жан қалталарына салып өздерімен бірге алып жүретін болған. Мұның бәрі тарихи-рухани тәжірибедегі Түркістанның киелілігін білдіретін ұлт санасында орын алған құбылыстар. Сондықтан осыған алдымен Түркістан тұрғындары өте үлкен жауапкершілікпен қарауы тиіс қой деп ойлаймын. Түркістан біздің темірқазық – бағдарымыз бен өркениеттік тұғырымыздың бастауы екенін есте ұстайық.
Досай КЕНЖЕТАЙ,
Қожа Ахмет Ясауи атындагы ХҚТУ-нің профессоры, философия теология тылымдарыныц докторы.
