Қазіргі кезеңдегі жаһандану үдерістері әлемнің барлық аймақтарындағы әлеуметтік құрылымдар мен мәдени модельдердің өзгеруіне ықпал етуде. Әсіресе бұл ықпал жастар ортасында айқын байқалады, себебі жастар – қоғамдағы ең динамикалық, өзгерістерге тез бейімделетін әлеуметтік топ. Жастардың құндылықтық бағдарлары ұлттық-тарихи сана мен әлемдік мәдени трендтердің ықпалының тоғысында қалыптасады. Осыған байланысты заманауи жастардың құндылықтарын зерттеу – әлеуметтік ғылымдар, мәдениеттану, психология және педагогика салалары үшін өзекті.
Бұл мақалада жастар құндылықтарының өзгеру динамикасы, ұлттық дәстүрлердің рөлі және жаһандық мәдени үдерістердің ықпалы ғылыми тұрғыдан талданады.
Жаһандану контексіндегі жастар құндылықтарының трансформациясы. Жаһандану мәдениеттер арасындағы өзара байланыс пен мәдени алмасуды күшейте отырып, жастардың құндылықтық бағдарларын жаңа арнаға бұрды. Әлемдік ақпараттық кеңістіктің кеңеюі, әлеуметтік желілердің қолжетімділігі, трансұлттық мәдени өнімдердің таралуы жастардың дүниетанымына тікелей әсер етеді. Зерттеулер көрсеткендей, қазіргі жастардың басым бөлігі еркіндік, өзін-өзі дамыту, теңдік, тұлғалық автономия сияқты құндылықтарды жоғары бағалайды. Бұл құндылықтар постиндустриалды қоғамдарға тән құбылыстардың жастар ортасына таралуымен байланысты. Сонымен бірге мәдени-глобалдық ықпал жастардың идентификациялық құрылымына да әсер етеді; олар өздерін тек ұлттық орта аясында ғана емес, кең мағынадағы әлемдік қауымдастықтың мүшесі ретінде қабылдауға бейім.
Жаһандану үдерістерінің қарқындылығы ұлттық мәдениеттің мәнін әлсіретеді деген пікір бар, алайда эмпирикалық зерттеулер мұндай тұжырымды толықтай растамайды. Керісінше, ұлттық құндылықтарға қызығушылықтың артуы байқалады. Заманауи жастардың бір бөлігі ұлттық мәдени кодты сақтау қажеттілігін сезінеді, бұл этномәдени қайта жаңғыру құбылысымен байланысты.
Ұлттық дәстүрлердің жастар санасындағы орны бірнеше аспект арқылы көрініс табады:
- ұлттық мәдениет элементтерін (тіл, өнер, салт-дәстүр) қайта бағалау;
- этнографиялық және тарихи білімге қызығушылықтың артуы;
- ұлттық музыка, әдебиет және өнердің жаңа форматта танылуы.
Бұл құбылыс мәдени тұтастықтың сақталуына ықпал ететін тұрақтандырушы фактор ретінде қарастырылады.
Заманауи жастардың құндылықтар жүйесінде ұлттық және әлемдік мәдени үлгілердің қарама-қайшылығы байқалғанымен, іс жүзінде олардың синкреттілігі күштірек. Бұл жағдай мәдени гибридизация деп аталатын үдеріс арқылы түсіндіріледі: жастар бір мезетте ұлттық болмысты да, әлемдік мәдени трендтерді де қолдана отырып, жаңа мәдени модельдер қалыптастырады.
Мысалы:
- ұлттық музыка мен заманауи жанрлардың (этно-поп, этно-рок) бірігуі;
- ұлттық киімдердің қазіргі сән талаптарына бейімделуі;
- қазақ тілінде жасалатын заманауи интернет-контенттің көбейуі.
Осылайша, жастар мәдени таңдауларында екі полюсті қарама-қарсы емес, өзара толықтырушы жүйелер ретінде қабылдайды.
Жастар құндылықтарының қалыптасуына ықпал ететін факторлар көпқырлы:
- отбасы тәрбиесі;
- білім беру ортасы;
- медиа мен цифрлық кеңістік;
- құрдастар тобының ықпалы;
- әлеуметтік-экономикалық жағдай.
Осы факторлардың қиылысында жастардың мәдени таңдауы ғана емес, олардың өзіндік идентификациясы, болашаққа деген көзқарасы және қоғамдағы рөлін түсіну деңгейі қалыптасады. Жаһандық мәдени трендтердің тез өзгеруі кейбір жастар үшін құндылықтық тұрақсыздық тудыруы мүмкін, бұл психологиялық және әлеуметтік дезориентацияға әкеледі.
Заманауи жастар арасында байқалатын құндылықтық қайшылықтар бірқатар әлеуметтік мәселелерді тудыруы мүмкін:
- тұтынушылық мәдениеттің күшеюі;
- ұлттық тілге бейімділіктің төмендеуі;
- отбасылық дәстүрдің әлсіреуі;
- әлеуметтік медианың шамадан тыс ықпалы.
Бұл мәселелерді еңсеру үшін ғылыми негізделген ұсыныстар қажет:
- Білім беру жүйесінде ұлттық мәдениетті заманауи форматта оқытуды күшейту.
- Медиа кеңістікте сапалы ұлттық контент үлесін арттыру.
- Жастар қозғалыстары мен ұйымдарының мәдени-ағартушылық жобаларын қолдау.
- Ұлттық және әлемдік мәдениет элементтерін біріктіретін инновациялық мәдени жобаларды дамыту.
Қорыта келе, жүргізілген талдау заманауи жастардың құндылықтары екі негізгі мәдени вектордың – ұлттық дәстүрлер мен жаһандық трендтердің өзара ықпалы арқылы қалыптасатынын көрсетті. Жастар бұл екі жүйені қарама-қарсы емес, өзара толықтырушы құндылықтар ретінде қабылдайды. Осылайша, қазіргі жастардың мәдени моделі – мәдени гибридизацияға негізделеді. Бұл үрдіс ұлттық болмыстың сақталуына да, әлемдік мәдени кеңістікте еркін бағдарлануына да мүмкіндік береді.
Жастардың құндылықтық жүйесін ғылыми тұрғыдан түсіну – мәдени саясат, білім беру стратегиясы және жастармен жұмыс бағытындағы бағдарламалардың тиімділігін арттыруға септігін тигізеді.
Түркістан облысы дін істері басқармасының
«Дін мәселелерін зерттеу орталығы» КММ Ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын ұйымдастыру бөлімінің басшысы Қ.Салықбаев
