(Қазақстанның ұлағатты ұстазы, Ордабасы ауданының құрметті азаматы, 700 жыл өтілі бар мұғалімдер династиясының жетекшісі, 90 жасқа толған ардақты әке Әбдіқайым Ысқақ туралы сыр)
Әке – қасиет. Әке – ұлағат. Әке – тұлға…
Күнделігімдегі жазу
Астанадағы қыстың қыраулы ызғары қайтып, күннің көзі жаңадан жіпсіп келе жатқан көктемнің өліара күндерінің бірі-тін. Күндегі қарбалас тірліктің бәрін бір шетке ысырып тастап, сол күні жұмыстан ерте шықтым. Түс әлетінде таңда түскен қырбақ қардың зәрі қайтып, күн жыли бастаған еді. Күн еңкейген соң бәрі керісінше, батыстан баяу ызғар соғып тұр екен. Әдеттегідей алдын ала жобаланған жоспарды бұзып, өзіммен өзім болғым келді. Аялдамаға келдім де, такси ұстадым. Көнетоз «тойота» маркалы сұр машина сырғып келіп тоқтады. Жүргізушісі мұрты жаңадан тебіндеп келе жатқан бозбала екен. Өзі тым көңілді көрінеді, ай-шай жоқ: «отырыңыз аға» дегені. Басымды изеп сәлемдесудің ишратын жасадым да, жеңіл көліктің артқы жағына барып жайғастым. Лып етіп машина орнынан қозғалды.
Әрі-беріден кейін рульде келе жатқан бозбала екеуара үнсіздікті бұзып: «Аға бүгін әкемнің туған күні еді, жасы алпысқа толды. Бүгін таңертең үймен сөйлесіп, әкейді құттықтадым», – деді. «Ауылың қай жақта?» деп сұрадым. Маған жон арқасын беріп отырған жігіт, әнтек артқа қарай шала бұрылып: «Оңтүстік жақтан боламыз», – деп қысқа қайырды. Түсінікті. Енді мен әңгіме бастадым: «Әкеңді қатты жақсы көресің-ау, бала?» Мына кісінің сұрағының түрін қара дегендей, мырс етіп бір күліп алды да: «Аға, әкесін жек көретін адам көрдіңіз бе?» – дегені. Үнім өшті.
Япырым-ау, шынында әкесін жек көретін адамның болуы мүмкін бе? Әке деген асқар тау емес пе? Менің мазасызданып, абыржыған көңілімді кенет сарнап қоя берген магнитафон үні бөліп жіберді. Шопыр бала басымен билеп, тәтті әннің ырғағында елтіп келеді. Бұл ән еріксіз менің де жан-дүниемді билеп ала жөнелді:
«Жас едім өмірге еркін бойламаған,
Күні ертең не боларын ойламаған…»
Ән еріксіз сыңсиды. Баяу үнді қоңыр дауыс құлақтан кіріп, алпыс екі тамырды қуалай бойлап, үлпілдеп соғып тұрған жүрекке барып сіңіп жатыр.
Әке – құдірет … әке – әлем … әке – өмір!
Неге осы соңғы уақытта әкем туралы көп ойланамын? Көке! Осы бір атау маған тым ыстық. Сұлтан Бейбарыстың киносындағыдай бұл атауды есіткенде денем біртүрлі шымырлап кетеді. Бала кезде мән бермеуші едім, бұл күнде «көке» деп жиі қайталағым кеп тұрады. Кішкентайыңнан атаңның баласы болып өскендіктен бе маған әкені мойындау да оңайға соққан жоқ. Жеңгем сияқты болып кеткендіктен де анамды да Ләйла деп атын атайтынмын. Қашанда пенде уақытқа тәуелді ғой. Атамның келместің кемесіне мініп кеткені қашан? Өзімді тәрбиелеген Тынтай апам да, мені дүниеге әкелген анам да қайтпас сапарға аттанғанына да міне жеті жылдың жүзі болды. Міне осы сәттен бастап, әке, сізге деген менің бойымда ерекше бір сезім оянды. Бұрын қалай байқамағам. Сонау шалғайда жатып менің тілеуімді тілейтініңіз, менің тасым өрге домаласа, сіздің көзіңіздің жасы кеудеңе домалайтынын да сезем. Сіздің баяу басып келе жататын жайбарақат жүрісіңіз қандай еді! Тіпті әрбір тал кірпігіңізден сабырлықтың иісі есіп тұратын…
Сонау бір бала шағымнан көкейімде жатталған сурет көп. 1967 жылы екеуміз де Тәшкентте ауруханада баспаға (тамақтан өскен етке) операция жасаттық. Мен жеті жастамын, ал көкем 32 жаста. Менің жарам тез жазылып кетті де, ал сіздің пышақ тиген жеріңіз оңайлықпен біте қоймады. Содан қайта-қайта палатаңызға барып, жағдайыңызды біліп тұрамын. Ол кезде әкем екеніңізді білмеймін, ағам ретінде қарайтынмын. Ал сіз ешқашанда балаңыз екенімді сездірген емессің. Айтайын деген емеурін де болған емес. Өйткені сіз атамның жалғыз ұлы едіңіз. Ал маған тек ет-жүрегіңіз елжіреп тұрса да сырттай салқынқанды қарайтұғынсыз. Соның бәрі кес-кестеп көз алдыма келеді. Әке, сізді сағындым.
…Машинаның шыр айналған мотор үнімен жарысып, таспаға басылған ән әлі сарнап келеді:
«Шарықтап кетсемдағы қанат қағып,
Өзіңдей қамқор әке қайда маған…»
Менің де кірпігімнен бір тамшы үзіліп түскендей болды. Мөп-мөлдір тамшы. Өмір қалай тез өтіп барады. Сырғыған сұм дүние. Сізді де қартайтты-ау! Бірақ бұл өмір, әке, сіздің тәніңізді қартайтса да, жан-дүниеңіздегі мейірім иірімін суалтқан жоқ. Қайта самайыңызға енді ғана ақ кіріп, жылжып өткен жылдарыңыз жүзіңізде із қалдырған сайын, ақыл бұлағыңыз тасып барады. Туа да біткен салмақты мінезіңіз одан сайын, мыс қазанда қайнаған алтын кеніштей жарқырай түскен. Қайдам, әке, маған солай сезіледі.
Қайран әке, сіздің тұла бойы тұңғыш балаңыз болсам да, мені бір рет мейіріңіз қанып иіскеген де жоқсыз-ау. Бәрі үлкенге деген құрметтің, алған тәлім-тәрбиенің арқасы. Өйткені, мен әулеттің алтын діңгегі, ұстаздар көшінің нарқасқасы – Сұлтан атамның бауырында өстім. Атам қандай еді? Қазір ойласам айтуға теңеу таппай қиналам. Мың жыл жердің астында жатып, адамзаттың бақыты үшін атылған вулканмен бірге атылып аққан әбілқаят суының сарқыны сияқты еді. Ішкен адамның мейірі қанатын, татқан адамның таңдайынан өлгенше дәмі кетпейтін, ақылдың суаты еді атам. Сол атамның өмірдегі шырағы болған әке, сіз кімнен осал едіңіз? Сіздің қанағатыңыздай бай қанағат пенде баласының маңдайына көп бұйыра бермейді. Тым қанағатшыл болдыңыз. Әсілі, маңдайыңыз жарқырап тұрса да, оны қалпағыңызбен басып, басқаның шырағы жансын деп тіледіңіз. Мына біздер сіздің осы тілегіңізге құдайдың берген сыйы болармыз.
Өткен де түс көрдім, әке! Басын ақ қар басқан биік шыңға қарай өрлеп келем, өрлеген сайын жел қатты. Пышақтың қырындай қия таста отырып, сонау етекке көз салсам, көзін көлегейлеп қарап тұрған сізді көрдім. Сіз қолыңызды сермеп тағы да ұш, тағы да ұш деп тұрсыз. Қолыңызды сермеген сайын бойыма қуат дарып, шыңға қарай өрлеймін. Бір кезде шыңның басына да шықтым. Сіз екі қолыңызды жайып бата беріп жатырсың…
Оянып кеттім.
«Шарықтап кетсемдағы қанат қағып,
Өзіңдей қамқор әке қайда маған…»
Қазірде осы ән көкейімді тербеп келеді. Балалық шақ, бал дәурен күндерім өткен алыстағы Ордабасым, менің Бөржарым, ата-бабам қонысы. Мен сізді сағына еске аламын. Әке, менің сізге деген махаббатым мың шайқалса да төгілмейтін айшара толы зәмзәм суы сияқты. Үнсіз ғана қиялай шолып қарайтын қыран қабағыңыз маған ақыл мен парасаттың ұясы тәрізді елестейтін. Бөржардың құнарлы топырағынан өніп шыққан әрбір өскіннің тағдырында, әке, сіздің де қолтаңбаңыз бар. Алдыңыздан талай шәкірт қанаттанып ұшты. Сіз бәрін де қыран қабағыңызды серпіп тастап, шығарып салып, тілеуін тілеп қала бердіңіз. Әлі сол қыран тұғырда отырсыз. Мен сіздің осы тұғырда мәңгілік отыруыңызды, сіз шыққан абырой биігінің жылдар жалғасында да аласармауын тілер едім…
* * *
Әке, сізді ойлап, терең қиялға беріліп кетіппін. Шопыр бала, басы билеп, әлі тербеліп келеді.
«Жан әке, шертіп сезім домбырасын,
Кеудемді қуанышқа толтырасың…»
Ән әлі сыңсып тұр. Еріксіз, әке, сізді тағы да есіме алдым.
* * *
Сонау 70-ші жылдардың басы болатын. Бесінші сыныпта оқып жүргенде жетекшіміз Самарқандқа саяхатқа шығатынымызды айтты. Жақын жер емес. Мен баратын тізімге жазылған жоқпын. Үйге келген соң, онда сіз мектеп директорысыз:
– Арнайы облыспен келісіп, көктемгі каникулда оқушылар Самарқандқа барсын деп ем. Сенің неге барғың келмейді? Баратын тізімнен көрмедім?- дедіңіз қашанда сабырлы үн қатып.
– Атаммен келіспеген соң, барам деп айта алмадым.
– Атаң қарсы болмайды. Елді, жерді көру керек қой. Барғаның жөн.
Шынында осы саяхаттан ерекше әсермен оралдым. Пайдасы да көп болды. Тарих, адамдар жөнінде өз көзқарасыма өзгерістер енді.
Сұлтан атам қайтыс болғаннан кейін сағынышымды басқым кеп өзімше хабар, мақала, өлеңдер жаза бастадым. Әрі атама ұқсағым келген ниетім еді. Атамыз баспасөзге түрлі тақырыпта мақала беріп тұратын. Аты-жөнім газет-журналда жиі жарияланған кезде мені шақырып алып, былай дедіңіз: «Әкім, сен сөз өнері дегенді әлі білмейсің, өйткені сен жассың. Біреу мақтады екен деп, көкірек керуші болма. Адамға талантты құдай береді, оны әрі қарай дамыту пенденің өзінің қолында. Толдым деген адам төгіледі, болдым деген адам шашылады. Осыдан абай бол! Атаңның сара жолын қу, біз – ұстаздар әулетіміз, осы атаққа кір түсірме!» – дедіңіз.
Осы сөзіңіз менің санамда мәңгілік жатталып қалды. Қайда жүрсем де, қандай қызметке барсам да, санамда «ұстаздар әулетінің абыройына кір келтірме» деген бір ауыз сөзіңіз жаңғырып тұрады. Солай, әке…
«Арманның асқарына құлаш ұрсам,
Алдымнан асқар тау боп сен тұрасың!»
Мен сол жолды қуып ұстаз болдым. «Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны алады» дегендей, менің ұстаздық өмірім, әке, сіздің өміріңізбен жалғасып жатты. Менің балаң қиялым атамдай, өзіңдей ұстаз болсам деген арманмен ұштасатын. Өйткені, мен ұстаздықтың қадір-қасиетін отбасынан сезініп өстім. Өзіңізге қарап, ұлылық пен ұлықтық үрдістерін шебер үйлестіріп, бір ғана ұстаз бейнесінде тоғыстырған адамдықтың биік үлгісін көретінмін. Өзіңізге еліктеп, келешектің көшін түзеп, ел ықыласына бөленуді қаладым. Өйткені «ұстаздық етуден жалықпай», алтын еңбектің шежіресін асыл сиямен жазып қалдырғаныңызды бір мен ғана ұққам жоқ… Солай, әке, бұған дейін атама арнап, әжеме арнап, анама арнап толғау жазыппын. Осының бәрін байқай жүріп, қынқ демедіңіз. Жақсылық соларға бұйырсын деген баяғы кеңпейіл, ізгі тілегіңіз.
Соңғы бір барғанымда көзіңізге терең мұң тұныпты. Бұл ненің мұңы түсінем: ең жақын адамдарыңнан айырылдыңыз. Сонда да сыртқы көзге сыр бермедіңіз. Салиқалы, салмақты, сабырлы қалпыңыздан танбадыңыз. Мен содан мынаны ұққан сияқтымын: «Қайғыны да көтере білетін қуат-күш, қажыр-қайрат керек екен-ау». Солай, әке, мен сізден мөлдірлікті ұқтым. Кіршіксіз таза адамды тағдыр да сыйлайды екен. Сізден тараған бір бұлақ қазір бір-бір өзенге айналды.
Тыңдаңызшы:
«Бұл күнде мен де өзеннің арнасымын,
Кім мөлдір болса соның жолдасымын»
* * *
Қанға сіңген әдет пе, дабыраны, артық сөйлеуді ұната бермейсіз. Біреу құрмет сөз айта қалса «Менің жұрттан артық ештеңем жоқ». Басқа сөз айтпайсыз. Біреуді ренжітіп, біреуге қатты айтқан кезіңізді көрген емеспіз. Тек қарапайым қоңыр күй кешкенді ұнатасыз.
1992 жылы сол өзім туып-өскен Ордабасы ауданында білім бөлімінің басшысымын. Өзіңіз мен оқыған, атам салдырған Абай атындағы орта мектептің директорысыз. Бір күні түскі үзіліс уақыты келген соң кабинеттен іштегі адамдармен бірге шықсам, қабылдау бөлмесіндегі бірнеше адамның ішінде Сіз отырсыз. Ештеңе болмағандай, қарапайым қалыптасыз.
– Көке, маған келдіңіз бе?
– Иә, бір жұмыстарым бар.
– Онда неге кезексіз кіре бермедіңіз? Балаңыз емеспін бе?
– Мемлекеттік жұмыста бала деген болмайды ғой, – дейсіз күлімсіреп.
Бір сағаттан астам уақыт күтіпсіз. Мұның алдында бөлімдегі инспектор Зәмира Маханова байқап қалып:
– Ағай! Сіз кезексіз кіре бермейсіз бе? – дегеніне:
– Өзіміз ұстазбыз. Бәріміз де тәртіпке бағынуымыз керек қой, – деп жауап беріпсіз, сабырлы қалпыңызды сақтап жылы жымиыспен. Түскі үзілісті кейінге сырып, кезектегі барлық адамды қабылдадым. Қайран қалдыратын осы бір қарапайымдылығыңыз бәріміз үшін де тәрбие екені анық.
* * *
Солай, әке, атам екеуіңіз менің көзіме жапырақ жайған бәйтерек сияқты елестейсіздер. Оның тамыры тереңге кеткен. Сонау қыртысы қалың қара жердің құт қойнауынан нәр алатын биік бәйтерек. Оның саясында салқын бұлақ бар. Сол бұлақтан қанып ішкен жан баласы екінші рет қайта шөлдемейді. Ол сусын оған ғұмырлық азық болады. Бұл – білім азығы. Атам екеуіңіз күллі Бөржарды осындай білім азығымен суардыңыздар. Қырық бес жыл ұстаздық өміріңіздің отыз жылын осындағы Абай атындағы мектепті басқарып жүріп талайдың алғысына бөлендіңіз. Шығыс даналары айтқандай: «Гүл берген қолда гүлдің иісі қалады» демекші, бойыңызда ұлы ұстаздықтың иісі бар.
«Жақсылық жерде қалмайды, иман отқа жанбайды» деген аталардан қалған мақал бар. Сол сияқты халыққа жасаған жақсылығыңыз жерде қалмайды, әке! Сіз бізге ұшарға қанат, шабарға талап бердіңіз, өмірлік үлгі-өнеге болдыңыз, көктемде бүр жарып шыққан қызғалдақ гүлдің қауызындай сұлулық сыйладыңыз. Бұл – жан сұлулығы, бұл – мінез сұлулығы, бұл – өмірге деген құштарлық…
Осыдан кейін менің бүгінгі жеткен биігім, әке, сіздің қамқорыңсыз болды деп қалай айта аламын. Шежіре кеудеңіздің шуағына шомылған менің бұла күндерім – ғұмырымдағы ұмытылмас сәттерім. Менің бала кездегі кекілді маңдайымнан сыйпай алмасаңыз да Сіз жақтан тәңірдің мейірім шуағындай нұры сезілетін. Әрдайым өзіңізге арқа сүйеп, өмірлік тірлігімнің таусылмас кенін сізден табамын. Ата өнегесін бойға сіңірген қасиетіңізбен өз ұяңыздан түлеп ұшқан ұрпақтарыңыздың қашанда амандығы мен абыройын тілеп отырасыз. Құдайға шүкір, он шақты балаңыздан отыздан астам немере көріп отырсыз. Екінші сыныпта оқитын Алтынай атты шөбереңіз бар. Бір шөбереңізге Ләйлә деп өмірден өткен анамыздың атын қойдық.
Туа бітті өнерге деген құштарлық маған әке қанынан дарымағанда қайдан келді дейсіз. Шындығында, мен сіздің ашылмай жатқан немесе өзіңіз алаулатуды қолай көрмеген тума дарыныңның туындысымын. Өйткені, атам өзіңізді Абайдың дана сөзімен ауыздандырды. Ол даналықтың тумай кетуі мүмкін бе?! Ендеше менің бойымдағы өнер ұшқыны бар болса ол сізден дарыған, әке! Сіздің шексіз, қарапайым қоңыр күйіңіз өзіңізге сондай жарасады. Мен де сондай болуға тырысып бағып келемін.
Сол баяғы қарапайымдылығыңдан, ізгілігіңізден, ұстаздық қасиетіңізден өзгерген емессіз. Көлікті әуе кассасына қарай бұрғыздым. Ертеңге ұшаққа билет алдым.
«Қуансаң қуана бер, әкетайым,
Мен сенің өміріңнің жалғасымын…»
Иә, әке, мен сіздің өміріңіздің жалғасымын.
Әкім Ысқақ
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, тұңғыш қазақ тіліндегі заңның авторы.