Бәріміз де түрлі тауарлар мен қызметтерді тұтынып жатамыз. Біз – сатып алушымыз, емделушіміз, жолаушымыз, оқырманбыз, демек тұтынушымыз. Әрбір адам сауатты, өркениетті тұтынушы болу, сондай-ақ тұтынушылық құқығы мен мүддесін қорғай алу үшін қажетті білімге ие болуы керек. Өкінішке қарай, тауарларды сатып алу мен қызметтерді пайдалану барысында сапасыз тауарларға немесе сатушы мен қызмет көрсетуші тарапынан болатын жауапсыздыққа ұрынып жататын кезіміз бар. Демек, бұл тұтынушы құқығы жиі бұзылады деген сөз. Ал бізде тұтынушы құқығы қалай қорғалып жүр? Өз құқығымызды білеміз бе?
Түркістан облысы бойынша сауда және тұтынушылардың құқықтарын қорғау департаменті тұрғындарға дер кезінде ақпарат беріп, оларды қаржылық сауаттандыра отырып, өз құқықтарын сақтауды үйретеді. Бұл бағытта департамент мамандары түрлі шаралар ұйымдастырып отырады. Жалпы халықтың тұтынушы ретінде өз құқықтарын білгені олардың өмір сүру салтына тікелей әсер етеді. Қазіргі кезде дүние жүзі мемлекеттерінің заңдары БҰҰ Бас Ассамблеясының Тұтынушылар құқығын қорғаудағы негізгі қағидаларын басшылыққа ала отырып, құқықтық сауаттылыққа шақырады. Мәселен, тауардың қауіпсіздігі, ақпарат құқығы, тауарды таңдау, өз мүддеңді жеткізе алу, негізгі қажеттілігіңді қанағаттандыра алу, шығынның орнын жабу сынды қағидаларды сақтау маңызды.
Ал біздің елімізде тұтынушылардың заң бойынша тауарларды иеленуге, яғни еркін шарт жасасуға, тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы ағарту және тұтынушының өз құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мәселелері жиі айтылады. Кез келген тұрғын құқықтық сауаттылығын арттыруға, тауар туралы және сатушы жайлы ақпарат алуға құқылы. Сондай-ақ тұрғындардың қауіпсіз тауарды сатып алуы және оның тиісті сапасына қарауы маңызды. Бүгінде тұтынушы тиісті де, тиісті емес сападағы тауарды айырбастап алу немесе қайтарып беру, тұтынушылардың көрсетілген қызметінің кемшіліктері салдарынан өздерінің өміріне, денсаулығына және мүлкіне келтірілген залалды толық көлемде өтеп ала алады. Сондай-ақ, сатушыдан тауарды сатып алу фактісін растайтын құжатты немесе тауарды сату кезінде жасалған шартты алу құқығы қарастырылған. Бұдан бөлек ұтыс түрінде берілген тауардың сапасы бойынша ойындардың ұйымдастырушысына кінә қоюға, тұтынушылардың қоғамдық бірлестіктерін құруға, моральдық зиянды өтеуде заң тұрғысынан қорғалған. Қазақстанда тұратын азамат Қазақстан Республикасының заңдарымен қорғалған және өз құқығын дәлелдей алады.
Әр адам тауарлар мен қызметтердің тұтынушысы болып табылады. Өмірінің ішінде ол көптеген сатып алулар жасайды, және көбінесе олардың бәрі әрдайым сәтті бола бермейді. Біреу сатушыға батыл барып, сапасыз өнімді сатып алған жағдайда бұзылған құқықтарды қалпына келтіруді талап етеді. Ал кейбіреулері жай араласпағанды жөн көреді, өйткені олар көбінесе өз құқықтарын білмейді.
Тауар-ақша қатынастары шеңберінде көптеген «ыңғайсыз» жағдайлар бар. Әдетте, дүкендер мен супермаркеттерде олар ақаулы тауарларды оңай ауыстырады немесе ақшасын қайтарады: жыртылған сүт қорабы, сапасыз немесе мерзімі өтіп кеткен өнімдер және т.б. Олар киім-кешектер немесе аяқ киімдер сіздің талғамыңыз бен стиліңізге сәйкес келмесе, ақшасын толық қайтарып береді. Мұндай жағдайда ең маңыздысы — сізде тауардық немесе фискалды түбіртек болу қажет және қайтаруды 14 күннен кешіктірмеу керек.
Қазақстандық заңнамаға сәйкес, азаматтар тауарларға ақшаны қайтаруға немесе өнім тиісті сапада болса да айырбастауға құқылы. Әдетте, бұл азық-түлік емес өнімдерде болады, егер сізге түсі, өлшемі немесе стилі сәйкес келмесе. Сонымен қатар, сатып алынған өнімді пайдалануға үлгермегеніңіз және сатып алу фактісі бойынша құжаттарды сақтағаныңыз маңызды болып табылады. Бұл ереже дәрі-дәрмектерге, шұлықтарға, іш киімдерге, метрлік тауарларға, өсімдіктер мен жануарларға, ұялы байланыс абоненттік құрылғыларына қолданылмайды.
Егер сатушыда (өндірушіде) сұраныс ұсынылған кезде ауыстыру үшін қажетті тауарлар болмаса, ауыстыру осындай талап туындаған күннен бастап күнтізбелік он күн ішінде жүргізілуі керек.
Сараптаманың егжей-тегжейіне жеке тоқталған жөн. Қайтарылған тауарлардың сапасын қосымша тексерудің құнын сатушы төлейді. Егер тауарларға осындай сараптама жүргізу нәтижесінде тауарларда ақаулар жоқ екендігі немесе тұтынушыға тауарларды бергеннен кейін пайдаланудың, сақтаудың немесе үшінші тұлғалардың іс-әрекеттерінің немесе форс-мажорлық жағдайлардың белгіленген ережелерін бұзу салдарынан туындағаны анықталса, тұтынушы сатушыға сараптама жүргізу шығындарын, сондай-ақ оны өткізуге байланысты шығындарды,жүк тасымалдау шығындарын өтеуге міндетті.
Тұтынушы тауардың сапасын бақылауға және сараптамаға жеке өзі немесе өзінің өкілі арқылы қатысуға, сондай-ақ тауарларды өз есебінен сараптамадан өткізуге құқылы.
Өнімді немесе қосалқы бұйымды ауыстыру кезінде кепілдік мерзімі, егер ол келісімшартта өзгеше көзделмесе, оны тұтынушыға берген күннен бастап қайта есептеледі.
Бұзылған, ақаулы өнімді қайтару немесе айырбастау ережелері жеңілдікті немесе өнімді жөндеуге төлем төлеуді болжайды. Ерекшеліктері келесі болып табылады: ақаулары сатып алу кезінде жарияланған және тауарлар жеңілдікпен сатылған кезде немесе сатып алушының өзі пайдалану ережелерін бұзған жағдайларда.
Сатып алу туралы және сауда мекемесінде болу жайлы сурет түсірсеңіз жақсы болар еді. Есіңізде болсын, дүкендерде суретке түсіруге тыйым салынбайды. Егер чек жоғалып кетсе немесе берілмесе, бұл сізге үлкен көмек болады. Жоғалған чек, әрине, қайтару мен айырбастауда қиындық тудырады. Кейбір жағдайларда жарамдылық мерзімін дәлелдеу немесе кепілдік мерзімін дәл белгілеу маңызды болып табылады. Чек болмаған кезде мұны істеу өте қиын.
Сатып алушы жарамдылық мерзімі немесе кепілдігі әлі де жалғасатын өнім бұзылған жағдайда оның ақаулары туралы мәлімдеуге құқылы екенін білуіңіз керек. Сондықтан кепілдік талонын әрдайым сақтау қаншалықты маңызды екендігі түсінікті. Кепілдеме болмаған және шығарылған күні белгісіз жағдайларда қайтару сатып алынған күннен бастап екі жыл ішінде жүзеге асырылады. Ерекшеліктері сатушылармен жеке талқыланады және ол келісімдерде қарастырылған. Жарамдылық мерзімі аяқталғаннан кейін, екі жылдан аз уақыт өткен соң, тауарлар қайтарылуға жатады. Бірақ сіз өнімнің зақымдануы сатып алудан бұрын болғанын дәлелдеуіңіз керек.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, фискалды немесе тауарлық түбіртектің шешуші рөлі туралы, осы сауда нүктесінде сатып алу туралы фотосуретті жасау жайлы тағы бір рет еске салу ғана қалады. Сіздің құқығыңызды қорғау үшін кепілдеме немесе мерзім аяқталғанға дейін түбіртектерді және сатып алуға байланысты барлық құжаттарды сақтағаныңыз жөн. Сонда сіздің ісіңізді дәлелдеу және ақшаны қайтару немесе өнімді айырбастау оңай болады.
Тұтынушы тауарды қайтарғанда ақшасын қалай ала алады?
Дүкеннен тауар алған адам тұтынушы болып есептеледі. Ал тұтынушының өз құқықтары барын бірі білсе, бірі білмейді. Сондықтан тұтынушы өзіне ұнамай қалған немесе сапасы нашар тауарды, оған төлеген ақшасын қалай қайтара алатынына тоқталайық.
Тауарды қайтарған немесе айырбастаған уақытта ең маңызды екі нәрсе бар:
тауарлық немесе фискалды түбіртектің болуы;
тауарды сатып алған күннен бастап 14 күнде қайтару.
Егер тауарда ақау болмай, тұтынушыға оның түсі немесе функционалы ұнамаса, сатушы сатып алушыға тауарды айырбастап немесе ақшасын қайтарып беруге міндетті. Сондай-ақ айырбастайтын тауар болмаса, сатушы күнтізбелік он күнде айырбастап беруіне болады.
Ақшаны қайтару уақыты тауар құнын қалай төлегеніңізге байланысты. Қолма-қол ақшамен төлесеңіз, тауар ақшасы бірден кассада қайтарылады. Картамен төлеген жағдайда, қаражат белгілі бір уақыттан соң қайта картаңызға түседі. Осы орайда, ескеретін жайт – қайтаратын тауардың қолданылмаған болуы.
Бірақ қайтаруға жатпайтын тауарлар да болады. Олар: дәрі-дәрмектер, шұлық бұйымдары, іш киімдер, метражбен сатылатын тауарлар, өсімдіктер мен жануарлар, ұялы телефондар.
Есте сақтаңыз!
Әсіресе қымбат тауарды сатып алған уақытта өзіңізді тауармен бірге сол дүкенде суретке түсіргеніңіз жөн. Себебі дүкенде суретке түсуге тыйым салынбайды. Ал сіз сол сурет арқылы түбіртекті жоғалтқан немесе түбіртек берілмеген жағдайда дүкеннен тауар алғаныңызды дәлелдей аласыз.
Сақтық үшін сатып алған тауар түбіртегін, қаптамасын және құжатын кепілдік немесе пайдалану мерзімі аяқталғанша сақтаған абзал.
Сапасыз тауарды қайтару
Бүгінгі нарық заманында сапасыз тауарды қайтарып беру немесе ауыстырып алу мәселелері әлі де болса өзектілігін жоймаған. Күнделікті күйбең тіршілікте қарапайым тұтынушының құқығына нұқсан келтіретін жайттармен жиі кездесіп жатамыз. Сараң саудагерлер «Тұтынушылар құқығын қорғау туралы» заңды елеместен, себепсіз салдарға сүйеніп, тиісті ақшаны қайтаруға асықпайды. «Тауар қайтарылмайды немесе ауыстырылмайды» деген хабарламаларды кейбір сауда нүктелерінен көруге болады. Алайда, аңқау тұтынушы ақпараттың заңды күші жоқ екенін білмейді. Тауардың қай жерде, базарда, арзан немесе қымбат дүкенде сатылғанына қарамастан, тұтынушы құқығын қорғайтын арнайы заңның барын естен шығармаған жөн.
Қазақстан Республикасының «Тұтынушылар құқығын қорғау туралы» (әрі қарай — Заң) заңның 15-бабында тұтынушылардың тиісті емес сападағы тауарды айырбастау немесе қайтарып беру құқықтары аталып көрсетілген. Қысқаша атап өтсек;
Тиісті емес сападағы тауар сатылған тұтынушы, егер сатушы (дайындаушы) оған тауардағы кемшіліктер жөнінде айтпаса, өз таңдауы бойынша:
1) сатып алу бағасын мөлшерлес кемітуді;
2) тауардың кемшіліктерін өтеусіз жоюды талап етуге құқылы;
Тиісті емес сападағы тауарды сатушы оның дайындаушысы болып табылмаған жағдайда, осы тармақтың 2), 4) және 5) тармақшаларында көрсетілген талаптар сатып алушының таңдауы бойынша сатушыға не дайындаушыға қойылуы мүмкін;
3) тауардағы кемшіліктерді жоюға жұмсаған өз шығыстарын өтеуді;
4) соған ұқсас маркалы (модельді, артикулді) тауарға ауыстыруды;
5) сатып алу бағасын тиісінше қайта есептей отырып, басқа маркалы (моделді, артикулді) сондай тауарға ауыстыруды;
6) шартты бұзуды және тауар үшін төленген ақшалай соманы қайтаруды талап етуге құқылы. Осы тармақтың бірінші бөлігінің 1)-6) тармақшаларында көрсетілген талапты таңдауына қарамастан, келтірілген залалды өтету құқығы тұтынушыға тиесілі болады.
Сапасы сәйкес келмейтін тауарларды айырбастау «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» Заңның 30-бабына сәйкес жүзеге асырылады. Сатушы (дайындаушы) жарамдылық мерзімі өткен соң сатылған, техникалық регламенттерде, стандарттау жөніндегі құжаттарда белгіленген талаптарға сәйкес келмейтін, оның ішінде зияткерлік меншік құқықтары бұзыла отырып шығарылған тауарды оның пайдаланылғанына, тауарлық түрінің, тұтынушылық қасиеттерінің, пломбаларының, заттаңбаларының сақталуына-сақталмауына қарамастан, тауар сатып алынған күннен бастап күнтізбелік отыз күн ішінде ауыстыруды немесе сатып алынған тауар үшін ақшалай соманы тұтынушыға қайтара отырып, қайтаруды қамтамасыз етуге міндетті.
Тұтынушы тауардың кемшіліктерін тапқан және оны ауыстыру туралы талап қойған жағдайда, сатушы (дайындаушы) оны дереу ауыстыруға, ал сатушыға (дайындаушыға) тауардың сапасын қосымша тексеру (сараптама жасау) қажет болған кезде – тиісті талап қойылған кезден бастап күнтізбелік отыз күн ішінде ауыстыруға міндетті.
Егерде өз құқығыңыздың бұзылғанын байқасаңыз, дүкен сөрелерінде тауар бағасы жазылмаған фактілерді анықтасаңыз немесе әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарлары бағасының өсуі байқалса, я болмаса сапасыз қызмет алсаңыз Сауда және тұтынушылардың құқықтарын қорғау департаментіне сол кәсіпкерге қатысты арыз-шағым білдірсеңіз болады.
Айта кетейік, сіз өз құқығыңыздың бұзылғанын байқасаңыз, дүкен сөрелерінде тауар бағасы жазылмаған фактілерді анықтасаңыз немесе әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарлары бағасының өсуі байқалса, я болмаса сапасыз қызмет алсаңыз Сауда және тұтынушылардың құқықтарын қорғау департаментіне сол кәсіпкерге қатысты арыз-шағым білдірсеңіз болады. Ол үшін «жедел желі» нөмірлеріне (+7771 322 8282, +7700 606 0071, +7775 224 5616, +7707 347 3876), сондай-ақ электронды және жазбаша өтініштерді департаменттің мекенжайына (Түркістан қаласы, Жаңа қала мөлтек ауданы, 32 көше, 16 ғимарат, А корпусы, 427 кабинет), «Е-otinish» ақпараттық жүйесі арқылы жіберуге болады.
Олжас. Б.
